Faraon polskiego kina

Jerzy Kawalerowicz (1922-2007) niewątpliwie należy do grona najbardziej znanych na świecie polskich filmowców. „Nestorem powojennego pokolenia reżyserów” nazwał go Kazimierz Kutz. Twórczość Kawalerowicza nie mieści się w ramach jednego nurtu czy stylu, cechuje się niezwykłą różnorodnością. Jego droga zawodowa również była dosyć nietypowa. Przyszły autor Pociągu studiował na ASP w Krakowie, a potem w krakowskim Instytucie Filmowym – szkole, która była swoistym zalążkiem łódzkiej filmówki. Doświadczenie zdobywał asystując przy pierwszych powojennych produkcjach, takich jak Zakazane piosenki Leonarda Buczkowskiego czy Ostatni etap Wandy Jakubowskiej. Zadebiutował w 1951 roku, wcześniej niż Wajda czy Has, realizując trzy filmy socrealistyczne. Jego czwarta fabuła Cień (1956) o dynamicznej akcji i ekspresyjnej wizualności zwiastowała nadejście mistrza.
Pierwszym filmem Kawalerowicza, który jest kojarzony z „polską szkołą filmową” był Prawdziwy koniec wielkiej wojny (1957) – nowatorskie studium traumy obozowej. Psychologiczną wiarygodność historii wzmacniało użycie punktu widzenia bohatera w kilku kluczowych scenach. Ciekawe, że już w następnym dziele reżyser niejako odszedł od głównego tematu w kinie tamtych lat, czyli wojny i okupacji. Pociąg (1959) to współczesny melodramat z elementami kryminału, nie pozbawiony odniesień do „polskiej szkoły filmowej”, ale nakręcony bez patosu i zbędnej dramatyzacji. Film o „głodzie uczuć”, jak mówił sam autor. Mógł przypominać poetykę Antonioniego, co wcale nie świadczy o wtórności, lecz o podobieństwie tendencji artystycznych po różne strony żelaznej kurtyny.
Początek lat 60. przyniósł filmy osadzone w realiach historycznych. Plastycznie wyszukana Matka Joanna od aniołów (1960) na podstawie opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza to dramat o zakazanej miłości, która jednak może ocalić – albo zgubić. Adaptacja powieści Bolesława Prusa Faraon (1965) traktuje o władzy jako takiej. Egipt jest tutaj tylko sztafażem, bo historia ma charakter uniwersalny. Film otrzymał nominację do Oscara, co było szczęśliwym zwieńczeniem „złotego okresu” w twórczości Kawalerowicza.
Nie oznacza to, że później nie robił filmów ważnych a nawet odważnych. Za powrót mistrza do formy jest uznawana Śmierć prezydenta (1977) – prawie dokumentalna rekonstrukcja zamachu na pierwszego prezydenta II RP Gabriela Narutowicza, i szerzej – polityczna panorama Polski tuż po odzyskaniu niepodległości. Głośnym wydarzeniem stała się ekranizacja powieści Juliana Stryjkowskiego Austeria (1982), o sfilmowaniu której Kawalerowicz marzył od końca lat 60. Niesamowicie sugestywny portret Żydów Europy Wschodniej (warto wspomnieć, że Kawalerowicz pochodził ze wsi niedaleko Stanisławowa, dzisiejszego Iwano-Frankiwska) kończy słynna sekwencja kąpieli w rzece zwiastująca Zagładę.
W ostatnim okresie życia Kawalerowicz nakręcił dwa warte odnotowania filmy. Za co? (1996) na podstawie opowiadania Lwa Tołstoja raczej nie był artystycznym spełnieniem, ale przeszedł do historii jako istotny przykład koprodukcji polsko-rosyjskiej zrealizowanej mimo licznych historycznych zawiłości. Zamyka filmografię reżysera Quo Vadis (2001) – wymarzona superprodukcja na motywach powieści Henryka Sienkiewicza. Choć estetycznie dyskusyjna, przyciągnęła do kin ponad 4 miliony widzów.
Kawalerowicz aktywnie uczestniczył w życiu politycznym, ale też środowiskowym. Był wieloletnim kierownikiem artystycznym zespołu (potem studia) „Kadr”, współzałożycielem i pierwszym prezesem (później honorowym prezesem) Stowarzyszenia Filmowców Polskich, wykładał w łódzkiej filmówce.
Nie stawiając zadania omówienia wszystkich filmów Jerzego Kawalerowicza trzeba stwierdzić, że był to artysta o wyjątkowo rozmaitych zainteresowaniach twórczych, nie dający się zaszufladkować. Pewne jest to, że najlepsze dzieła reżysera do dziś wywołują silne emocje, zachwycają precyzją realizacyjną i wizualną finezją. Są prawdziwą sztuką.
Denis Viren, filmoznawca, tłumacz polsko-rosyjski